"Λυσσάξαμε" αυτές τις μέρες με τα διακόσια χρόνια από την επανάσταση του '21. Πολλά γράφονται, ακόμα περισσότερα λέγονται, και ούτε η κυβέρνηση, ούτε τα κόμματα της αντιπολίτευσης παρέλειψαν να εκμεταλλευτούν το θέμα πολιτικά (κομματικά, στην ουσία, αλλά ας προσποιηθούμε ότι η εκμεταλλεύση ήταν γενικά και αόριστα ιδεολογικοπολιτική).
Ο ίδιος δεν σκόπευα να γράψω τίποτα επ'αυτού, όχι γιατί δεν θεωρώ την επανάσταση του '21 σημαντική, αλλά γιατί όπως και οι περισσότεροι Έλληνες δεν είμαι αρκετά διαβασμένος επ'αυτού του θέματος. Ξέρω όμως αρκετά ώστε να έχω επίγνωση της αγνοιας μου, και αρκετά ώστε να βλέπω την άγνοια των περισσότερων συμπατριωτών μου στα περι της επαναστάσεως.
Η παρούσα ανάρτηση επικεντρώνεται σε δυο πράγματα που θεωρώ πολύ σημαντικό να έχει κάποιος υπόψιν του για την επανάσταση του '21. Να έχετε υπόψιν ότι η ανάγνωσή της, αν είστε όπως οι περισσότεροι Έλληνες, θα σας εξοργίσει. Όμως η αλήθεια δεν νοιάζεται για τους συναισθηματισμούς μας και τελικά μας λυτρώνει.
1. Η κλεφτουριά δεν ήταν ακριβώς αυτό νομίζουν οι περισσότεροι Έλληνες
Στο σχολείο μας παρουσίασαν τους Κλέφτες ως ανιδιοτελείς και ανυπότακτους Έλληνες πατριώτες που ανέβηκαν στο βουνό για να πολεμήσουν τους Τούρκους και να απελευθερώσουν την Ελλάδα από τον Οθωμανικό ζυγό.
Πριν πούμε οτιδήποτε περί αυτής της εικόνας που έχει ο μέσος Έλληνας για τη Κλεφτουριά -που μπορεί να είναι αληθινή και βασισμένη σε ιστορικά γεγονότα, ψεύτικη και εκ των υστέρων κατασκευασμένη, ή κάτι ανάμεσα- θα ξεκινήσουμε με ένα δημοτικό του 18ου αιώνα, όπως μας το παραθέτει ο Γάλλος φιλέλλην C. Fauriel στη συλλογή "Chants populaires de la Grèce moderne", που κυκλοφόρησε γύρω στο 1820.
Πώς σας φάνηκε το παραπάνω δημοτικό; Γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο και χωρίς ομοιοκαταληξίες, είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της προεπαναστατικής μας παράδοσης και δύσκολα θα ισχυριζόταν κάποιος ότι ο Γάλλος φιλέλλην το έβγαλε από το μυαλό του, και μάλιστα σε τόσο άψογα Ελληνικά.
Σε περίπτωση που έχετε αμφιβολίες για το τι διαβάσατε μόλις, θα σας εξηγήσω εγώ: ο καπετάν Ζαχαριάς (και συγκεκριμένα ο Κλέφτης οπλαρχηγός Ζαχαριας Μπαρμπιτσιώτης) καυχιέται που βίασε τη νύφη και τις κόρες ενός κληρικού, και αφότου του σκότωσε τον έναν από τους δυο γιους, απήγαγε τον άλλον και τον παρέδωσε μόνο μετά από καταβολή λύτρων. Κάτι που ακόμα και σε Τούρκο να είχε κάνει, δεν θα ήταν ακριβώς αυτό που έχουμε στο μυαλό μας όταν ακούμε για την ηρωική Κλεφτουριά.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι αυτό ήταν ένα "μεμονωμένο περιστατικό" και ότι οι Κλέφτες δεν έκαναν τέτοια -και μάλιστα σε Έλληνες-, αλλά δυστυχώς η δημοτική μας παράδοση, καθώς και η ίδια η ιστοριογραφία, δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια για κάτι τέτοιο. Όσοι έχουν αμφιβολίες, ας ανατρέξουν στους φιλέλληνες που είδαν από κοντά την επανάσταση και την κατέγραψαν, π.χ. στον George Finlay ο οποίος περιγράφει τους Κλέφτες ως κοινούς ληστές της υπαίθρου. Ίσως στην εποχή του Finlay να μην ήταν πλέον ακριβώς έτσι, αλλά αυτή η περιγραφή ήταν απόλυτα ακριβής για το 18ο αιώνα και πριν.
Το τι ήταν οι Κλέφτες, ειδικά της προ του 1750 εποχής, το λέει το ίδιο τους το όνομα: κλέφτες. Συχνότατα πυκνότατα ήταν άτομα που π.χ. είχαν κάνει φόνο στο χωριό τους και τους γυρευαν οι συγγενείς του θύματος, οπότε ανέβαιναν στο βουνό να βρουν άλλους τέτοιους, και ζούσαν από επιδρομές πρωτίστως εναντίον Ελληνικών χωριών, και δευτερευόντως σε βάρος Τούρκων και Προεστών.
Αν υπάρχει κάποια εποχή στην οποία η Κλεφτουριά άρχισε να εξελίσσεται σε εθνικοαπελευθερωτικό αντάρτικο (χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως όσοι βγήκαν στο βουνό τότε είχαν όλοι ιδεαλιστικά κίνητρα...), αυτή ίσως είναι γύρω στα Ορλοφικά του 1770. Από πουθενά όμως δεν προκύπτει ότι οι κλέφτες προηγούμενων εποχών ήταν οτιδήποτε παραπάνω από αυτό που λέει το όνομά τους.
Ακόμα και στη μεταγενεστερη περιοδο όμως, μεγάλο μέρος αυτών που γνωρίζουμε για τη δράση των κλεφτών, τουλάχιστον στη Πελοπόννησο, προέρχεται από τον Κολοκοτρώνη και κυρίως τους συγγενείς του, οι οποίοι, όπως απέδειξε ο Γ. Βλαχογιάννης στο βιβλίο "Κλέφτες του Μορια" (1935), παραποίησαν ή και κατασκεύασαν περιστατικά από τη δράση των προγόνων τους. Στο ίδιο βιβλίο αποδομούνται ορισμένα από τα φερόμενα ανδραγανθήματα του Ζαχαριά, τη δράση του οποίου οι συγγενείς του επίσης παραφούσκωσαν ή κατασκεύασαν. Ο ίδιος συγγραφέας γράφει για τους Κλέφτες πολλά που δεν θα άρεσαν καθόλου στους Έλληνες... Συνολικά πάντως, πολλά από αυτά που γνωρίζουμε για τη προεπαναστατική δράση των κλεφτών είναι αναληθή, και υπάρχουν παραπάνω από βάσιμες ενδείξεις ότι έκαναν επιδρομές πρωτίστως σε Ελληνικά χωριά και δευτερευόντως σε Τούρκους, όπως για παράδειγμα αυτή η επιστολή:
Τα δημοτικά που υμνούν τη Κλεφτουριά τραγουδήθηκαν σχεδόν όλα από το 19ο αιώνα και μετά, και σε καταγραφές της δημοτικής μας παράδοσης πριν το 1830 μόλις λίγα τέτοια συναντώνται. Υπάρχουν μελέτες που απέδειξαν ότι πολλά κλέφτικα γράφτηκαν αρκετές δεκαετίες μετά την επανάσταση. Πέρα από το αναφερόμενο βιβλίο του Βλαχογιάννη, οπου παρατίθενται παραδείγματα, αυτό το διαπιστώνει κανείς εύκολα από το γεγονός ότι πολλά εξ'αυτών είναι ομοιοκατάληκτα και χωρίς ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, σε αντιδιαστολή με την προεπαναστατική μας παράδοση.
Κλείνοντας, ας σημειώσουμε πως παρόλο που οι Κλέφτες δρούσαν στη κυριολεξία αιώνες, μόλις το 1805 οι Τούρκοι πήραν την απόφαση να τους εξαλείψουν. Αν τους προηγούμενους αιώνες της τουρκοκρατίας είχε υπάρξει σοβαρή δράση των Κλεφτών κατά των Τούρκων η απόφαση θα είχε ληφθεί πολύ νωρίτερα, ειδικά αν σκεφτούμε ότι το 1800 η Οθωμανική αυτοκρατορία αντιμετώπιζε τεράστια οικονομικά προβλήματα και το κυνήγι των Κλεφτών κόστιζε, ενώ π.χ. το 1700 θα ήταν παιχνιδάκι για τις τότε δυνατότητές της.
Ίσως το ότι η συλλογική μας μνήμη έχει καταγράψει ως ήρωες και τους Αρματωλούς, δουλειά των οποίων ήταν ακριβώς να... κυνηγούν τους Κλέφτες στα βουνά, να μην οφείλεται ακριβώς στο ότι βοήθησαν τον απελευθερωτικό αγώνα...
2. Το εθνικοαπελευθερωτικό και το ταξικό σκέλος της επανάστασης είναι αναπόσπαστα το ένα από το άλλο.
Υπάρχει κανείς που πιστεύει ότι οι ραγιάδες ξεσηκώθηκαν μόνο για ένα ανεξάρτητο Ελληνικό κράτος; Αν δηλαδή τους έλεγε κάποιος ότι θα σχηματιστεί ένα τέτοιο, αλλά οι ίδιοι θα ζουν ακριβώς όπως πριν, θα ήταν ευχαριστημένοι με αυτό; Θα είχε για τους επαναστάτες τη παραμικρή σημασία αν έφευγε η Τουρκική τυραννία και απλώς ερχόταν στη θέση της μια "ελληνοχριστιανική";
Αν και μπορεί να συνυπάρχουν και ιδεαλιστικά κίνητρα, οι εξεγερμένοι λαοί διαχρονικά απέβλεπαν σε ένα πράγμα: ψωμί. Επί Βυζαντινής αυτοκρατορίας επίσης γινόντουσαν διαρκώς εξεγέρσεις και επαναστάσεις (ίσως και συχνότερα απ'ό,τι επί Τουρκοκρατίας!), παρόλο που ήταν Χριστιανική και οι ρωμιοί δεν χρειαζόταν να πληρώσουν και κεφαλικό φόρο. Οι σφετεριστές του βυζαντινού θρόνου, διόλου δεν δυσκολεύονταν να βρουν ακολουθους, αρκεί να έταζαν ένα καλύτερο αύριο στους υποσιτισμένους χωρικούς. Εξού και το γεγονός ότι κάθε αυτοκράτορας είχε να αντιμετωπίζει χίλιες μύριες εσωτερικές εξεγέρσεις και ανταρσίες. Βλέπετε, του χριστού η πίστη η αγία που πωλούσε η τότε άρχουσα τάξη, δεν γέμιζε την κατσαρόλα των ρωμιών.
Το ταξικό πρόσημο στην επανάσταση του '21 τεκμηριώνεται μεταξύ άλλων και από το γεγονός ότι στα μάτια των ραγιάδων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η εθνικότητα ήταν σχεδόν συνώνυμη της κοινωνικής τάξης. Ο τοπικός Μπέης και οι τυχόν Τούρκοι που έμεναν σε μια περιοχή, ήταν εύποροι, άνετοι, και είχαν πάντα τον νόμο με το μέρος τους. Λόγω του ότι ο ραγιάς αγνοούσε τις συνθήκες διαβίωσης του Τούρκου στην Ανατολια, είχε στο μυαλό του Τούρκος = πλούσιος/ευνοημένος/καταπιεστής, Ρωμιος=πεινασμένος/κυνηγημένος/καταπιεσμενος.
Ο George Finlay σχολιάζει εκτενώς το ότι οι επαναστάτες λήστευαν κανονικότατα τους Τούρκους και έπειτα τους σκότωναν ακόμα και αν είχαν δώσει λόγο περί του αντιθέτου προηγουμένως. Ακριβώς όπως οι Ρώσοι κατά την Οκτωβριανή επανάσταση και οι Γάλλοι κατά τη Γαλλική, οι επαναστατημένοι προσπαθούσαν τοιουτοτρόπως να πάρουν "το αίμα τους πίσω", μιας και τα χρυσαφικά των εχθρών τους ήταν ποτισμένα με τον ιδρώτα και το αίμα των ιδιων, και αυτοί που τα κατείχαν ένας φυσικός εχθρός του λαού, που μόνο ο θάνατος του άρμοζε.
Ανεξάρτητα από το ηθικό βάρος των ωμοτήτων που διαπράχθηκαν σε βάρος αμαχων Τούρκων, η επανάσταση του '21 συνολικά είχε και αγνά κίνητρα ως εθνικοταξική. Κανένας σοβαρός μελετητής δεν θα αμφισβητούσε το εθνικοαπελευθερωτικό και θρησκευτικό σκέλος της επανάστασης του '21, δεδομένου ότι υπήρξαν πάμπολλοι που έδωσαν ό,τι είχαν και δεν είχαν για τον αγώνα. Όμως και το ταξικό του σκέλος επίσης δεν έχει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης.
-------------------------------------------------------------------
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
David Brewer - Greece: the hidden centuries
George Finlay - Η επανάσταση του '21
Γιάννης Βλαχογιάννης - Κλέφτες του Μοριά
(μη βαράτε, παιδιά, είπα εξαρχής ότι δεν είμαι αρκετά διαβασμένος γύρω από την επανάσταση! )
